"University"-ээс "Multiversity"-руу

Эдийн засгийн ѳсѳлт, орчин үеийн хѳгжлийн тухай яриа бол хүн тѳрѳлхтний түүхийн сүүлийн 250 жилд л хамаарах зүйл гэхэд болно. Энэ хугацаанд дэлхийн хэмжээнд ойролцоогоор 30-40 байсан дундаж наслалт 2 дахин уртасч, 160-70 см байсан хүмүүсийн дундаж ѳндѳр ч 5-10 см нэмэгдсэн. 1750 он хүртэл дэлхийд нэг хүнд ногдох ДНБ буюу амьдралын түвшин жилд ердѳѳ 0.1%-ийн л ѳсѳлттэй байсан гэдгийг эдийн засагчид нѳхѳж тооцсон байдаг. Энэ хурдаар бол амьдралын түвшин 2 дахин сайжрахад 1000 жил шаардлагатай гэсэн үг. Харин сүүлийн 250 жилд ѳсѳлт хурдасч 1.5% болсон бѳгѳѳд энэ хурдаар 50 жилд амьдралын түвшин 2 дахин сайжрах боломжтой болсон. Үүнээс хурдтай ѳссѳн Япон, Солонгос, Сингапур, Хятад г.м. улсуудад амьдралын түвшин маш богино хугацаанд хэрхэн сайжирсныг бид мэднэ. Эдийн засгийн энэхүү ѳсѳлт нь хүмүүс хэдэн үеэрээ яг л нэг ижил амьдралаар амьдардаг байсан түүхийг орвонгоор нь эргүүлсэн гэхэд болно.

Үүний гол шалтгаан бол мэдээж техник технологийн дэвшлүүд. Хэвлэх машин, уурын хѳдѳлгүүрээс (Аж үйлдвэрийн I хувьсгал) эхлээд цахилгаан, дотоод шаталтын хѳдѳлгүүр (АҮ II хувьсгал), компьютер, интернет (АҮ III хувьсгал) нь үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг эрс дээшлүүлж, маш их хэмжээний баялгийг бүтээх боломжтой болгосон.
Шинжлэх ухааны нээлтүүд инноваци хэлбэрээр зах зээлд ийнхүү нэвтэрч, амьдралыг хурдтай ѳѳрчлѳхѳд машин механизм г.м. биет капиталаас гадна, туршлага ур чадвар г.м. хүний капитал, шинэ санаа болон технологи г.м. оюуны капитал, зам тээвэр болон хууль эрх зүйн орчин г.м. дэд бүтцийн капитал, хамтын ажиллагаа болон итгэл г.м. нийгмийн капитал мэдээж чухал байсан. Түүнчлэн, аливаа шинэчлэл ѳѳрчлѳлт нь шинийг бүтээхээс гадна хуучныг устгаж (бүтээлч устгал) хохирогчдыг бий болгодог тул тэднийг хэрхэн хамгаалах вэ гэдэг чухлаар тавигдана. Тухайлбал, автомашин дэлгэрснээр морин тэрэг хѳтлѳгч ажилгүй болох учир түүнийг яах вэ г.м. Үүнээс гадна эдийн засаг ѳсѳлтѳѳс уналтын мѳчлѳгт шилжих үед хохирол багатай даван туулж, уналтыг зѳѳллѳх нь чухал.

Тэгвэл, хүний, нийгмийн, дэд бүтцийн, оюуны зэрэг капиталын гүнзгийрэлт явагдаж бүтээмж дээшлэхэд ч, бүтээлч устгалыг амжилттай явуулж нийгмийг урагшлуулахын тулд хохирогсдыг хамгаалахад ч, эдийн засгийн хүндрэл хямралыг богино хугацаанд хохирол багатай даван туулахад ч тогтолцоо, байгууллагын зохион байгуулалт буюу институцийн хѳгжил маш чухал. Үүнд парламент, засгийн газар, шүүх, тѳв банк, нийгмийн хамгааллын тогтолцоо г.м. албан институциуд болон их сургууль, сайн дурын байгууллагууд г.м. албан бус институциуд хамаарна. Ерѳнхийдѳѳ түүхийг харахад том хувьсгал эсвэл хямралын дараа эдгээр зохион байгуулалтууд үүсч, сайжирч хѳгжсѳѳр ирсэн байдаг. Жишээ нь аж үйлдвэрлэл анх үүссэн гэгддэг Англид үндсэн хууль (Магна Карта)-иас эхлээд орчин үеийн тѳв банкны загвар, нийгмийн халамжийн систем, боловсролын тогтолцоо г.м. институци хѳгжсѳн нь эргээд тогтвортой хѳгжил дэвшлийн суурь, дэлхийг захирсан эзэнт гүрний гол хүч нь ч болж байсан.

Харин одоо хиймэл оюун ухаан, биг дата, робот, 3D хэвлэлийн үед (АҮ IV хувьсгал) хүн тѳрѳлхтний орчин үеийн хѳгжлийг боломжтой болгосон институциуд хэрхэн хувьсаж ѳѳрчлѳгдѳх вэ гэдэг чухал асуулт. Одоогийн шинэ технологи бидний амьдралд нѳлѳѳлѳх нѳлѳѳ нь ѳмнѳх 3 хувьсгалаас илүү хүчтэй бѳгѳѳд хурдтай байна гэгдэж буй. Ѳмнѳх технологиуд зѳвхѳн хүний булчингаар хийдэг ажлыг хэд дахин хурдан хийдэг байсан бол одоо сэтгэн бодох болон анхаарал халамж шаардсан ажлуудыг ч хийх боломжтой болж буй. Ѳнѳѳдѳр AlphaZero г.м. хиймэл оюун ухаан хэдхэн цагийн дотор ѳѳртѳѳ шатар заагаад ямар ч их мастерийг хожиж, Google Duplex яг л хүн шиг утсаар ярьж үйлчлүүлэгчийн захиалгыг авч байна. Машин ирээдүйд хүний гар, логик, эмоци шаардсан ажлуудыг аль алиныг нь илүү сайн хийгээд эхэлвэл хѳгжлийн тулгуур болсон институциуд бэлэн үү?Тэр дундаа боловсролын систем хүнийг юунд, хэрхэн бэлдэх вэ?

Oдоо тѳрж буй хүүхэд хүнс тэжээл болоод амьдралын хэв маяг, анагаах ухааны хѳгжлийн ачаар 100 жил амьдарч, дор хаяж 60-70 жил үргэлжлэх карьерийн турш ажиллах хэрэг гарна. Ѳвѳѳгийнх нь үед хүн насаараа 1 ажил хийгээд болчихдог байсан бол одоо ач хүүгийн үед 1 мэргэжил, 1 карьер ч хангалтгүй. Хэсэг ажиллаад л дахиад сурах, хэсэг ажиллаад л үргэлжлүүлээд сурах хэрэг гарч магад. Иймд их сургуулиуд урьдын адил 1 ижил насны залуу хүмүүсийг цуглуулаад 1 л мэргэжил олгодог "university" байхаа болиод олон насны хүмүүсийг цуглуулдаг, карьерийн турш олон тѳрлийн мэргэжлийг олгодог "multiversity" болох шаардлага үүсч байна.

ШИНЭЭР ТѲГСѲГЧДѲД: АЖИЛ ХАЙХ ҮЕД ГАРГАЖ БОЛОХГҮЙ 2 АЛДАА

Өдийд их дээд сургуулиудын диплом хамгаалалт, хонхны баярууд дуусч, Монголын ирээдүй болсон олон мянган залуус оюутны ширээнээс нийгмийн бүтээгч хэсэгт шилжих амьдралынхаа чухал үетэй золгож буй. Харин ѳрсѳлдѳѳнд ялж, хүссэн ажлын байраа олно гэдэг том сорилт. Ихэнх потенциальтай залуусын хувьд нэр хүндтэй сургуулийн диплом, онц дүн болон бичгийн шалгалтын үр дүн зэрэг нь ажил хайх процессийн амархан хэсэг нь байдаг. Харин ажлын ярилцлагын шалгалтын үед ѳѳрийгѳѳ зохих ёсоор үнэлүүлж чадалгүй боломжоо алдах харамсалтай тохиолдол цѳѳнгүй.

Оюутнууд мэдээж нэр хүндтэй, их юм сурах боломжтой бѳгѳѳд гайгүй цалинтай газар орж ажиллахыг хүснэ. Харин ажил олгогч болохоор "энэ ямар хүн бэ", "яагаад манай баг хамт олон дунд орж ажиллахыг хүсч байна вэ" гэдгийг сонирхож харна. Хэрэв оюутан ажил олгогчийн энэ ѳнцгѳѳс бодож үзээд, зөв хариултыг ѳгч чадвал ярилцлагын шатыг хялбархан давж, ажлын санал авах боломжтой. Ингэхийн тулд дараах 2 алдааг гаргахгүй байх нь чухал юм.

Алдаа 1. "БИ ХЭН БЭ" ГЭДГЭЭ ТАЙЛБАРЛАЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙХ

Ажил олгогчийн нэн тэргүүнд сонирхдог зүйл бол “энэ ямар хүн бэ?” гэдэг асуулт. Учир нь ямар ч байгууллага тодорхой байдалд дуртай. Хэрэв энэ хүнд ажлын санал ѳгвѳл орж ирээд ажлаа урам зоригтой эрч хүчтэй хийх үү, хамт олонтойгоо нийцтэй хамтран ажиллаж чадах уу, хэр тогтвор суурьшилтай ажиллаж, манай багт ямар хувь нэмэр оруулж чадах бол гэдгийг мэдэхийг хүсдэг. Иймд ярилцлагын үед диплом, дүнгийн хуулбар, анкет/CV, бичгийн шалгалтын материалууд дээр үндэслэн бий болсон сэтгэгдлээ нүүр тулан уулзаж нягталж үзэхээс гадна, бичиг баримтаас бүрэн харагдахгүй зүйлсийг шалгадаг. Оновчтой сонголт хийх нь нэг талаас тухайн байгууллагын ирээдүйд чухал, харин нѳгѳѳ талаас карьерийн боломжийг зѳв хүнд атгуулах нь нийгмийн ѳмнѳ хүлээх нэг том үүрэг хариуцлага учраас аль ч байгууллага ямар нь сайн мэдэгдэхгүй хүнийг сонгохоос зайлсхийнэ.

Гэтэл шилдэг оюутнуудын хувьд ч байгалийн сайн ѳгѳгдлийнхѳѳ ачаар эсхүл эцэг эхийн шахалтаар 10 жилдээ хичээлээ сайн хийгээд, аль нэг гайгүй их сургуулийг топ дүнтэй тѳгссѳн ч цаашид амьдралд ороод хэн болохыг хүсч байгаа, нийгэмд ямар хувь нэмэр оруулахыг хүсч байгаа талаар гүнзгий бодож үзээгүй, эсвэл ѳѳрийгѳѳ илэрхийлж чадахгүй байх нь түгээмэл. Карьерийг юу гэж боддог, яагаад энэ мэргэжлийг сонгосон, цаашид юу хийхийг хүсч байгаа талаар асуухад ихэвчлэн хариулж чаддаггүй. "Багш надад ийм хичээл заасан учраас цаашид ийм ажил хийх ёстой"; зорилго нь "ирээдүйд байртай, машинтай, дарга болохыг хүсдэг", хэдэн жилийн дараа "дахин сурч (мастер, докторт) мэдлэгээ дээшлүүлнэ" гэсэн утгатай зүйл ярих нь түгээмэл. Энэ нь мэдээж ажил олгогчийн мэдэхийг хүссэн зүйл биш, хангалттай хариулт болж чаддаггүй.

Уул нь ярилцлагын үед ирээдүйд карьераар дамжуулж нийгэмд ийм зүйлийг бүтээх зорилготой, зорилгоо биелүүлэхэд өөрт ямар давуу талууд бий, сул талаа хэрхэн нѳхдѳг, багаар ажиллахдаа ямар, алдаа уналтаас хэрхэн суралцдаг вэ гэдгээ тайлбарлаж, “Би ийм хүн юм аа” гэдгээ ойлгуулж чадвал ажлын санал авах хялбархан байх болно. Ингэхдээ хичээл дээр, хичээлээс гадуур, уралдаан тэмцээн гээд өөрийн кейс дээр тайлбарлавал хөндлөнгийн хүнд илүү бодитой төсөөлөгдөх болно.

Ер нь хаа газар, хувийн секторт ч тэр улсын секторт ч тэр, ѳѳрийгѳѳ таньж чадсан, зорилго нь тодорхой хүмүүс илүү амжилттай яваа харагддаг. Мэдээж амьдралын явцад зорилго, үзэл бодол ѳѳрчлѳгдѳх, эсвэл мэдээгүй давуу талаа илрүүлэх г.м. зүйлс бий. Гэхдээ амьдралын их далайд анхнаасаа ямар нэгэн зүг чигтэй явах нь амжилтын үндэс гэдгийг туршлагатай хүмүүс бүгд зөвлөдөг. Монголын сор болсон залуусын хувьд, аль болох эрт буюу оюутан байхдаа энэ талаар бодож үзвэл өөртөө хэрэгтэй төдийгүй, улс орны ирээдүй илүү гэгээлэг байх болов уу.

Алдаа 2. "ЯАГААД ЭНЭ БАЙГУУЛЛАГА ВЭ" ГЭДГЭЭ ТАЙЛБАРЛАЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙХ

Карьерийн олон сонголт дундаас яагаад заавал энэ байгууллагыг, дотор нь энэ газар алба нэгжийг сонирхож байна вэ гэдэг нь ажил олгогчдын мэдэхийг хүсдэг бас нэг чухал зүйл. “Дургуйд хүчгүй” гэгчээр ѳндѳр потенциальтай хүн байлаа ч сонирхолгүй эсвэл давуу талаа гаргаж чадахгүй ажилд орвол тухайн байгууллагадаа ч тэр, оюутанд ѳѳрт нь ч хохиролтой. Иймд ихэнх байгууллагууд санал болгож буй ажил мэргэжил нь тухайн хүний карьер тѳлѳвлѳлт, зорьсон зорилго, хийхийг хүссэн зүйлтэй нь нийцтэй уялдаж байвал орж ирээд тууштай ажиллаж, их хувь нэмэр оруулна гэж хүлээдэг.

Харин ихэнх оюутнуудын хувьд “яагаад энд ажиллахыг хүсч байна вэ” гэдэг асуултад “их юм сурах болохоор” гэж хариулах нь түгээмэл. Эсвэл ярилцлага ѳгѳх байгууллагынхаа талаар бараг мэдэхгүй, гэрийн даалгавраа хийлгүй ирэх нь ч цѳѳнгүй. Асуулт асуух боломж олгосон ч "шалгалтын хариу нь хэзээ гарах вэ" гэдгээс ѳѳр зүйл сонирхохгүй хүн ч байх. Эдгээрийн аль нь ч ажил олгогчийн эрсэн хариулт биш юм.

Аль ч байгууллага ажилтныг сургах эсвэл цалин ѳгѳх гэж бус, харин тодорхой ажил үүргийг гүйцэтгүүлэхийн тулд хѳдѳлмѳрийн гэрээ хийдэг. Иймд ярилцлагын үед ямар салбарт юу хийдэг байгууллагын ямар хүмүүстэй уулзаж байна вэ, тэд чамаас юу хүсээд байна вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулах нь чухал. Бусдын байран дээр ѳѳрийгѳѳ тавин ийнхүү сэтгэж сурах нь цаашид ажил дээр гараад зайлшгүй шаардагдах чухал чадвар юм. Одоо ихэнх байгууллагууд вебсайттай, ороод үзэхээр ямар зорилготой, бүтэцтэй, тухайн байгууллагатай холбоотой сүүлийн үеийн мэдээлэл нь бэлэн бий. Энэ юу хийдэг байгууллага вэ гэдгийг судлаад, "би дотор нь ороод юу хийж, ямар хувь нэмэр оруулж чадах вэ" гэдгээ бодоод ирвэл ярилцлагын үед том давуу тал болох болно. Сайн бэлтгэлтэй ирэх нь тухайн хүн ажил хийхдээ ч иймэрхүү хандлагатай байх болов уу гэдэг эерэг сэтгэгдлийг тѳрүүлж, ѳрсѳлдѳѳнд нэг алхам урд гарах боломжийг олгодог.

Тэгэхээр, шинээр төгсөж буй оюутнууд маань энэ 2 алдааг гаргахаас зайлсхийж чадвал хүссэн ажлын саналаа авах магадлалаа эрс нэмэгдүүлэхээс гадна, ер нь ѳѳрт тохирох ажлаа зѳв сонгох, ингэснээр цаашдын карьер нь амжилттай байх үндэс болно. Анхны ажил, карьерийн эхний 2-3 жил гэдэг амьдралынхаа турш ашиглах суурь чадваруудыг олж авч, хөгжүүлдэг чухал цаг үе байдаг. Санхүүгийн шинжээч, эдийн засагч чиглэлийн мэргэжилтнүүдийн хувьд энэ үед л тоон дээрээ ажиллах, логиктой сэтгэх, тайлан болон презентаци хэлбэрээр дүгнэлтүүдээ бусдад ойлгуулах бичгийн болон ярианы чадвараа хѳгжүүлэх, багийн гишүүн болж бусадтай хамтран ажиллаж хэл амаа ойлголцож сурдаг.

Оюутнууд ажлын ярилцлагад орохоос ѳмнѳ өөрийнхөө талаар, тухайн байгууллагынхаа талаар судалснаар илүү сайн сонголт хийж, карьерийн эхлэлээ зөв тавьж, амьдралын энэ чухал үеэ ѳѳртѳѳ ч ашигтай, байгууллагаадаа ч үр ѳгѳѳжтэй цаг хугацаа болгох боломжтой.